Urartular

  Urartular, Milattan Önce birinci yüzyılın başında, Anadolu’da, Van Gölü çevresinde kurulan bir devlettir. Bu bölgeye yerleşen kavimler, beylikler ve aşiretler halinde yaşamaktansa, bir devlet kurarak kendilerini koruyabilmek adına, zaman içinde bir araya gelmiş ve Urartu Devleti’ni kurmuştur.

   Başkenti Tuşpa (Van) olan Urartu Devleti, Milattan Önce 8. ve 7. yüzyılda en güçlü olduğu dönemi yaşamıştır. Bu dönemde devletin sınırları içinde İran’ın kuzeybatısı, Aras Vadisi ve Doğu Anadolu yer almaktaydı.

   Mezopotamya ve Asur sanatının etkisini barındıran bir kültüre sahip olan Urartular, çivi yazısı ve Hitit hiyeroglif yazısını kullanan bir devletti.

   Urartular’ın siyasi ilişkilerinde öne çıkan devlet, Asurlular’dı. Asurlular ve Urartular birçok kez savaşmıştır. Asurlular’ın kayıtlarında Urartular’ın adı geçmektedir. Bu kaynaklarda, Asurlular’ın Urartular’a karşı savaştığından bahsedilmektedir. Bu savaşların da etkisiyle, Urartular’ın yapılarında savunmada kolaylık öne çıkarılmıştır. Bulundukları dağlık, kayalık bölgenin avantajı ile dik yamaçlara yapılan yapılar, savunma için bir kolaylık sağlamıştır.

   Maden işlemede gelişen Urartular, bulundukları bölge ve çevresinde metal işlemecilik üzerine önemli çalışmalar yapmış ve diğer uygarlıkları da etkilemiştir.

Urartu Kazanı Örneği

Urartuların Kökeni 

   Hititler zamanında Güneydoğu Anadolu'ya egemen olan Mitanni Devleti, Hititler tarafından mağlup edilince, Hititlere bağımlı bir krallığa dönüştü. Bunun üzerine Mitanni Devleti'nde çoğunluğa sahip olan Hurri Halkı, küçük beylikler kurdu. 

   Van Gölü çevresinde yaşayan bu halk Urartu Devleti'nin temeli olacaktır. Hurri Halkı, Kafkaslar üzerinden gelen göçebe kavimlerle karışarak Urartu ulusunu oluşturdular. Ayrıca Urartu Dili'nin Hurri Dili'nin bir lehçesi olduğu ortaya çıkmıştır. 

   Hititler Asurlularla savaşları sırasında Urartu ulusu devlet olmaya başlamıştı. Hititler, Hurri'lerin Doğu Anadolu'da küçük krallıklar kurmasını istiyordu. Çünkü bu devletler Asurlular aralarında bir tampon bölge oluşturuyordu. 

   Asurlular milattan önce 13. yüzyılda, Hititler'in Mısır'la yaptığı savaşlar sonucunda güçsüz duruma düşmesinden yararlanarak Urartular'ın kökeni olan bu krallıkları egemenliği altına aldı. 

   Milattan önce 1274 yılında I. Salmansar'ın kayıtlarında ilk kez Uruadri isminden bahsedilmiştir. I. Salmansar Uruadri Ülkesine yaptığı saldırı ile ilgili olarak şunları yazmıştır. “Rahipliğimin başlangıcında Uruadri ülkesi ayaklandı.”. Bu ifadeden de anlaşılacağı üzere Uruadri ülkesi daha önceden de varlığını sürdürüyordu. Asurlular'ın saldırdığı Uruadri ülkesi Milattan önce 13. yüzyılda Van Gölü çevresindedir. Bu bölgedeki ulus daha sonra Asurlu'ların karşısına büyük bir güç olarak çıkacaktır. Bu halk Urartular'dır.

l.Argişti Dönemi

 

Dil ve Yazı

   Urartuların kullandığı dil ile Hint-Avrupa dil ailesi (misâl Ermenice, Zazaca, Farsça) ve Sami dil ailesi (Aramca, Arapça) arasında hiçbir bağ yoktur. Urartuların konuştuğu dil Hurrice ile ayni kola ait olup büyük akrabalık içermekte ve en çok Kuzeydoğu Kafkasya Dil ailesi (Çeçence) ile benzerlik göstermektedir. Ancak akrabalık dereceleri daha kesinlik kazanmamıştır. Ata torun ilişkisinden bahsetmek için henüz çok erkendir. Yaşayan diller arasında en çok ortak kelime Urartuca ile Kuzeydoğu Kafkas dilleri arasındadır, toplam bilinen 350 Urartuca kelime kökünden 169'u.

   Yazı olarak kendine özgün bâzı karakteristlik özellikler gösteren çivi yazısı ve bâzı anıtsal yapılarda ise hiyeroglif kullanmışlardır. Urartu Devleti çivi yazısını ve Hitit hiyeroglif yazısını kullanmışlardır. Urartuların devletler arası yazışmalarda Asur dilini sıkça kullandıkları ele geçirilen çivi yazılı kraliyet metinlerinden anlaşılmaktadır. M.Ö. VII. yüzyıla ait olup Kral II. Rusa tarafından bâzı idari yazışmalarda kullanılmış tabletler kale içinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Urartuca yazılı tabletler Alman dil bilgini Johannes Friedrich tarafından günümüze tercüme edilmiştir.

Kaçak bir kölenin yakalanarak geri getirilmesi emrini içeren ve üzerinde resmi bir mühürü olan Teişebaini'de bulunan tabaka

Urartu Kralları Listesi 

Aramu
I. Sarduri (840- 830)
İşpuini (830-810)
Minua (810-785/80)
I. Argişti (785/80-756)
II. Sarduri (756-730)
I. Rusa (730-714/3)
II. Argişti (713-?)
II. Rusa
Erimena
III. Rusa
III. Sarduri
IV. Sarduri

 Dini İnanışları

   Urartular’da din, devlet ve yönetimi için büyük önem taşımaktaydı.

   Urartular’ın en önemli tanrısı Haldi’nin, savaşa çıkan kralı kutsayan tanrı olduğuna inanılırdı. Kazanılan savaşlar sonunda krallar, Haldi’nin adının anıldığı yazıtlar diktirirdi. Urartular’daki Teişeba ise, boğa üzerinde tasvir edilen fırtına tanrısıydı. Asurlular’ın Şamaş ve Hurriler’in Şimigi tanrıları ile aynı tanrı olduğu kabul edilen tanrı Şivini ise, Urartular’ın Güneş Tanrısı olarak bilinmekteydi. Doğanın ön plana çıktığı Urartu dininde, su kaynakları, mağaralar, dağlar, büyük ağaçlar ve kayalıklar kutsal sayılmaktaydı.

  (Urartu Altar)

Dinin egemenliği altında şekillenen bir yönetimi benimseyen Urartu Devleti’nde her kavime dini özgürlük verilerek, devlet bütünlüğü korunmuştur. Bu yüzden, Urartu dininde seksene yakın tanrı bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şöyle sıralanabilir; dağların ve tepelerin tanrısı Arni, yurt ve toprak tanrısı Ebani, suların ve denizlerin tanrısı Suinina…

   Urartu dininde tanrı kültlerinde, tapınaklar önemli bir noktadadır. Birbirine benzer yapılara sahip olan tapınaklar genellikle içinde tanrı figürünün bulunduğu bir oda, avlu ve yan odalardan oluşmaktaydı. Tapınaklarda ayrıca tanrılara getirilen hediyelerin konulduğu masalar, altarlar da yer almaktaydı.

   Van ve Altıntepe’de bulunan tapınaklar ise, Urartular’ın önem verdiği açıkhava tapınaklarından bazılarıdır.

İşpuini

   Milattan önce 830 ile 810 yılları arasında krallık yapan Sarduri’nin oğlu İşpuini’nin zamanında devlet belgeleri ilk kez Urartuca yazılmaya başlanmıştır. 

   Baş Tanrı Haldi ve Arubani’nin kutsandığı, dini olarak büyük bir önem bulunan ve tam olarak yeri bilinmeyen Ardini (Asurlular bu kente Musasir adını vermişlerdi) kentini alması Kral İşpuini’nin en büyük icraatıdır. İşpuini ayrıca Urartu tarihi çok önemli olan dini reformlar yapmıştır. İşpuini bir toplumu birlikte tutabilmenin en önemli şeyi olarak dini görmektedir. Bu sebeple İşpuini, farklı beyliklerden oluşan Krallığın tüm tanrılarını bir devlet panteonu çevresinde toplamış ve Urartu devlet dinini gerçekleştirmiştir. Van’da Zimzim Dağı eteklerinde, kapı şeklinde oyulmuş kaya işi içerisinde bulunan Urartuca yazıtta İşpuini’nin oluşturduğu tanrılar topluluğu görülebilir.

   Ayrıca İşpuini döneminde Urartu Krallığı’nın yönetim sistemi biçimlenmiştir. Bu sistemde yönetim yapısı şu biçimde örgütlenmiştir; tüm yetkilere sahip kral ve merkezden atanan valilerin sorumluğunda bulunan eyaletler.
Urartu’lar Kral İşpuini döneminde ve ondan sonra gelen oğlu Menua döneminde büyük bir devlet olarak tarih sahnesine çıkmıştır. İşpuini dini reformlardan başka ülkenin sınırlarını genişletmiş ve Kalecik, Aşağı Anzaf ve Zivistan kalelerini yaptırmıştır. Bu kaleler başkent Tuşpa’nın güvenliğini arttırmıştır.

l. Rusa

   II. Sarduri’nin Asurlular karşısındaki yenilgiler sonrasında krallığın başına oğlu I. Rusa geçti. Milattan önce 730 ile 714 yılları arasında hüküm süren I. Rusadöneminde, kuzeyden gelen Kimmerler’in ve İskitler’in akınları Urartular için en büyük sorundu.

   I. Rusa bu saldırıları durdurmak için Ermenistan’daki Sevan Gölü yakınlarına kaleler ve şehirler kurması başarılı olmadı. Urartular’ın Kimmerler ve İskitler’le başının dertte olduğunu bilen Asur Kralı II. Sargon, Urartular’a bir sefer düzenledi ve başarılı oldu. Bu zafer sonucunda Urartular için büyük bir önemi bulunan kült kenti Musasir’i (Ardini) Asur topraklarına katmıştır ve Kuzey Suriye’nin bütün egemenliği Asurlular’a geçmiştir. Bu yenilgiyi hazmedemeyen I. Rusa intihar etmiştir.

ll. Rusa

   Milattan önce 685 ile 645 yılları arasında hüküm süren II. Rusa döneminde Urartular bir yeniden yapılanma ve yükselme dönemine girmiştir. Bu dönemde kaleler, barajlar, sulama kanalları ve görkemli şehirler ile ülkenin imarına çok büyük bir önem verilmiştir.

   Asur’lar karşısında kaybedilen savaşlar sonrasında sorunlarla boğuşan Urartu Krallığı’nın başına geçen II. Rusa devlete bir rönensans dönemi yaşatmıştır. Bu dönemde yapılan kalelerde büyük bir özenle yapılmış tapınaklar, yönetim yapıları ve depolama binaları vardır. Bu kaleler şunlardır; Ermenistan’ın Sevan Gölü yakınlarındaki Karmir Blur (Teişebani), İran yolunu korumak için İran’da yaptırdığı Bastam Kalesi (Rusa-i Uru. Anlamı Rusa’nın küçük kenti), Bitlis’te Adilcevaz Kef Kalesi, Van’da Toprakkale (Rusahinili) ve Van Gölü’nün doğusunda bulunan Ayanis Kaleleridir (Rusahinili Eidiru kai. Anlamı Eidiru Dağı önündeki Rusa kenti). Sadece kale yaptırmakla kalmayan II. Rusa barajlar ve sulama kanalları da yaptırmıştır. Bunların en önemli olanı Erek Dağı’nın eteklerinde bulunan Keşiş Göl Barajıdır.

   İmar faaliyetlerinden farklı olarak II. Rusa döneminde ayrıca idari ve ekonomik alanlarda da bazı reformlar yapılmıştır. Örnek olarak, depolama ve dağıtım sistemleri değiştirilmiştir. Kale dışında yaşayan halka daha kolay bir şekilde yiyecek dağıtmak için kalelerdeki depolardan dışa açılan bir kanalla yiyecekler aşağı kente dağıtılıyordu.

   II. Rusa’nın birbirini dik kesen cadde ve sokaklardan oluşan ızgara planlı kentlerinde yaşayanlar farklı etnik gruplara mensup olan ve Etiu, Hate, Muşki ve Supani ülkelerinden getirilen insanlardı.
II. Rusa döneminde Urartu Krallığı’nda ilk kez yazı için kil tabletler kullanılmıştır. Daha önceleri yazıyı sadece kaya yüzeylerine oyulmuş yazıtlarda kullanmışlardı. Onun döneminde kil tabletler üzerine çivi yazısıyla yazmışlardır. Bugüne kadar bulunan bütün tabletler II. Rusa dönemine aittir. Tabletler gibi sanat eserlerinin de neredeyse tamamı II. Rusa dönemindendir.
Urartu Devleti için Kimmerler ve İskitler, II. Rusa döneminde de sorun yaratıyorlardı ancak II. Rusa onlarla anlaşarak bu sorunu çözdü ve bunların ülkesinden geçmesine izin verdi.
II. Rusa Urartu Devleti’nin güçlü olan son hükümdarıdır. Ondan sonra devlet hızlı bir şekilde gerileme ve yıkılma dönemine girdi. Bu hızlı yıkılmaya II. Rusa’nın mali açıdan büyük masraflar getiren imar faaliyetlerinin etkisi olmuş olabirlir.

Menua (Şamram) 

Milattan önce 810 ile 786 yılları arasında hüküm süren Kral Menua ülkesinin yer aldığı dağlık coğrafyanın zorluklarını ancak imar faaliyetleriyle en aza indirdirileceği düşünerek, en büyük icraatı olan ve bugünlere kadar gelen, bir sulama kanalı yaptırmıştır. Yaklaşık 50 kilometre uzunluğundaki Menua Kanalı Van’ın güneydoğusundaki Gürpınar ovasından başkent Tuşpa’nın bulunduğu Van Ovası’na tatlı su taşımaktadır. Su kaynağı deniz seviyesinin 1760 metre yüksekliğindedir. Menua Kanalı’nın son bulduğu yer ise deniz seviyesinden 1700 metre yüksekliktedir.
Menua Kanalı'nın bir başka ilginç özelliği de kanalın birçok noktasında Menua adının geçtiği yazıtların olmasıdır. Menua Kanalı’na halk arasında “Şamram Kanalı” denmektedir. Şamram Ermeni mitolojisindeki bir aşk masalında baş kahramanlardan biridir ve bu isimde bir Asur kraliçesi vardır. Menua, bu kanalın çevresinde kızı Tariria için yaptırdığı teraslı bağlar ve bahçeler bulunmaktadır.

Şamran Kanalı

Şamran Kanalı Planı

Çavuştepe (Sardurihinili)

Çavuştepe, Urartular zamanındaki adıyla Sardurihinili, Milattan önce 764 ile 735 yılları arasında devleti yöneten II. Sarduri tarafından yaptırılmıştır. Sardurihinili’nin Urartu dilindeki anlamı Sarduri’nin kurduğu kenttir.

1961’den beri yapılan kazılarda, Sardurihinili’nin Aşağı ve Yukarı Kale olarak ikiye ayrıldığı ortaya çıkmıştır. Bu iki kısmı, ortadaki ana giriş kapısı birleştirmektedir. Aşağı Kale’den daha küçük olan Yukarı Kale’de büyük bir kale platformu ve Tanrı Haldi’ye ait bir tapınak vardır. Aşağı Kale’de ise çok sayıda atölye, taş surlar, depo, saray, mahzenler, su sarnıçları, tuvaletler (en eski tuvalet örneği), kanalizasyon sistemi ve Tanrı İrmuşini’ye ait tapınak bulunmaktadır.

Toprakkale (Antik Rusahinili) 

Urartular’ın ikinci başkenti olan Toprakkale II. Rusa tarafından Zimzim kayalıklarının üzerine kurulmuştur. Urartular zamanında buranın adı Rusahinili’dir.Rusahinili’nin anlamı Rusa’nın kurduğu kenttir.
Rusahinili, milattan önce 735 yılında Asur Kralı III. Tiglat-Pileser’in Tuşpa’ya saldırısından sonra savunulması daha kolay olduğu için kurulmuştur. Bu yeni başkente su sağlamak için Van Ovası’nın doğusundaki Erek Dağı’nın doğusuna bir baraj yapmışlardır. Rusa Barajı adındaki bu baraj Urartu sulama sisteminin en gelişmiş örneğidir.
Günümüze bu kentten Urartu Baştanrısı Haldi’ye ait bir tapınak, sur kalıntıları, saray ve su sarnıcı gelebilmiştir.

Antik Tuşpa 

   Urartular’ın ilk başkenti Antik Tuşpa'dır (Van Kalesi). Bu kaleyi Urartu Kralı I. Sarduri milattan önce 9. yüzyılın ortalarında yaptırmıştır. Hala sağlam bir şekilde bulunan kalenin girişi kuzey batıdadır. Sarduri Burcu (Madır Burcu) bu girişin batısında bulunur. Bu burçta I. Sarduri’nin Asur diliyle yazdırdığı çivi yazılı kitabeler vardır. Van Kalesi’nde Sarduri Burcu’ndan farklı olarak, Analı-Kız Açık Hava Mabedi, Bin Merdivenler, Menua, I. Argişti ve II. Sarduri’nin kaya mezarları, Ana Kaya’ya oyulmuş sur duvarlarının temelleri ve sur duvarları günümüze kadar gelmiştir.
İç içe dört ayrı surdan oluşan kalenin düzgün bir planı bulunmamakla birlikte kesme ve moloz taştan yapılmıştır. Kalenin uzunluğu yaklaşık 1800 metredir. Genişliği ise 20 ile 120 metre arasında değişmektedir. Kalenin ovadan yüksekliği ise aşağı yukarı 100 metredir.

Urartuların Yıkılışı

En büyük gelişme sağladığı II. Rusa döneminden sonra Urartular hızlı bir gerileme sürecine girmiştir. Bu gerilemenin en büyük nedeni II. Rusa döneminde sanat eserleri ve kaleler için yapılan yüklü harcamalar olduğu düşünülmektedir.
II. Rusa’dan sonra sırasıyla Erimena, III. Rusa, III. Sarduri ve IV. Sarduri isimli krallar tahta geçti. Ancak bu hükümdarlarla ilgili fazla bir bilgi bulunmamaktadır ve iktidar tarihleri de belli değildir.
Urartular’ın tam olarak hangi tarihte yıkıldığı bilinmemekle birlikte en geç milattan önce 585 yılında yıkıldığı düşünülmektedir. Yıkılış tarihi gibi nasıl yıkıldıkları da tam olarak bilinmemektedir. Genel inanışa göre İran’lı Medlerin ve Orta Asya’lı İskitler’in yıktıkları yönündedir.

Urartu Tarihi Kronolojisi

Urartu Kralı	Kullandığı Türev İsimler	Babasının Adı	Hükümdarlık Süresi (M.Ö. ..)	Açıklamalar	Urartu Kralının Saltanat Dönemine Rastlayan (M.Ö. ..) Asur Hükümdarlarının İsimleri
Aram	Arame, Aramu, Arama		M.Ö. 859 —  M.Ö. 844	Urartu yazıtlarında bahsedilen ilk Birleşik Ararat Devleti'nin kralı.	II. Ashur-Natsir-Apal (883 — 859)
Lutipri			M.Ö. 844	I. Sarduri'nin babası olup, Urartu kraliyet hanedanı başlatan şahıs olmuştur. Kendisinin hükümdar olup olmadığı belirsizdir.	III.   Şulmanu-Aşared (III.  Salman-Asar, M.Ö. 858 —  M.Ö. 824)
					III.  Salman-Asar, (III.   Şulmanu-Aşared, M.Ö. 858 —  M.Ö. 824)
I. Sarduri	Siddur, I. Seduri, I. Sarduri	Lutipri oğlu	M.Ö. 844 — M.Ö. 828	Lutipri'nin oğlu ve Urartu Krallığı hanedanının kurucusu olup, Van Kalesi-Tuşpa'yı Urartu Devleti'nin başkenti yapmış ve böylece Urartu ordusunu güçlendirmiştir.
İşpuhini	İşvuin	I. Sarduri oğlu	M.Ö. 828 —  M.Ö. 810	Urartu'da kuvvetli merkezî bir din oluşturabilmek için Asurlular'a karşı direndi. Dinî bir cazibe merkezi konumunda olan Musaşirin (Ar-Di-Ni) Antik Ketini Urartu topraklarına katarak, Urartu'yu bir dinî inanç merkezi haline dönüştürdü. Böylece Urartu baş tanrısı olarak kabul edilen Haldi'ye olan inancın pekiştrilmesini sağladı. Musaşirin'de bulunan Urartu çivi yazısını geliştirdi. Ayrıca, Urartu onun idaresi zamanında daha ma'mur hale gelmeye başladı.
					V. Şamşi-Adad (V. Şems-î Adad (Güneş Tanrısı) M.Ö. 823 —  M.Ö. 811)
					III. Adad-Nirari (M.Ö. 810 —  M.Ö. 805)
Menua	Mina	İşpuhini oğlu	M.Ö. 810 —  M.Ö. 786	M.Ö. 820 - 810 yılları arasında babası İşpuhini ile Eş-Naiplik görevini yürüttü. Urartu sınırları genişletilerek ekonomisi geliştirildi. Devrinde birçok sulama kanalları ve yollar inşa edildi. Geliştirdiği sulama kanalları projeleri ve inşa ettirdiği yollardan Urartu topraklarının tüm sathına yayılan bir ağ inşa etti.
					Şammuramat (Şamiram / Semiramis; Asur Kraliçesi ve Tanrıçası: Aslında bir Med prensesi olan Şammuramat, V. Şamshi-Adad'ın karısı ve III. Adad-Nirari'nin annesi olup oğluna naiplik yaptı ve daha sonra da Asur tanrıçası olarak siyasî yaşamda büyük bir rol oynamağa devam etti; M.Ö. 805 —  M.Ö. 783)
I. Argişti		Menua oğlu	M.Ö. 786 —  M.Ö. 764	I. Argişti iktidarı döneminde Urartuların askeri ve ekonomik güçleri doruk noktasına erişti. Batıda ülkenin sınırları genişletilerek Asur ticaret yolları üzerinde kurulmuş yerleşim birimleri ve Transkafkasya'daki Erebuni kalesi Urartu topraklarına dahil edildi. Geliştirdiği sulama kanalları ve yollardan Urartu Krallığı sathında bir ağ inşa etti.
					IV. Şulmanu-Aşared (IV. Salman-Asar; Salman / Patron / Şulman;  IV, M.Ö. 783 —  M.Ö. 772)
					III. Aššur-Dan (Güçlü Asur Kralı, 772 — 755)
II. Sarduri	II. Siddur, II. Seduri, II. Sarduri	I. Argişti oğlu	M.Ö. 764 — 735	Batıdaki Urartu sömürgeleri ve III. Tiglat-Pileser'e karşı girdiği savaşı kaybetti ve muhtemelen de savaşta hayatını kaybetti. Bu yenilgi Urartu gücünün bölgede azalmasının başlangıcı oldu.
					Aššur-Nirari V (Asur'u Kurtarmak için Gelen Kral M.Ö. 754 —  M.Ö. 745)
					III. Tukultī-Apil-Ešarra (III. Tiglatpalasar , III. Tukulti-Apal-Eşarra Eşarra Varisi M.Ö. 744 — M.Ö. 727)
I. Rusa		II. Sarduri oğlu	M.Ö. 735 —  M.Ö. 714	Acemice Asurlulara savaş ilân etti. Neticede Asur kralı II. Sargon başarılı bir seferden sonra Urartuların dinî merkezi olan Musaşirin'i fethederek yağmaladı. Bu yenilgilerden sonra I. Rusa bir hançer ile kendini bıçaklayarak intihar etti.
					V. Şulmanu-Aşared (V. Salman-Asar Salman / Patron / Şulman  ; M.Ö. 727 —  M.Ö. 722)
					II. Šarru-Kinu (II. Şarrum-Ken, II. Sargon, Gerçek Kral, M.Ö. 722 —  M.Ö. 705)
II. Argişti		I. Rusa oğlu	M.Ö. 714 —  M.Ö. 685	Asurlular ile doğrudan çatışmaların önlenebileceğini ispatladı. İnşaatlar, yolllar, ve doğuda başarılı askerî harekâtlar yaptı.
					Sin-Ahhe-Eriba (Sinahherib, M.Ö. 705 —  M.Ö. 681)
II. Rusa		II. Argişti oğlu	M.Ö. 685 —  M.Ö.﹖639	Ararat'ın batısına birkaç başarılı sefer düzenledi. Asurlular'ın zayıflamasını fırsat bilerek Urartulara eskisi gibi zaferler yaşattı. Birçok yeni kaleler inşa etti. İktidarı döneminde Urartu başkenti Tuşpa içinden Rusahinili (Toprak-Kale)'ye taşındı.
					Aššur-Aha-İddin (Asarhaddon, M.Ö. 681 —  M.Ö. 669)
					Aššur-Bāni-Apli (Aššurbanapal, Aššurbanipal, Ailein Halefi - Son Büyük Asur Kralı, M.Ö. 669 —  M.Ö. 627)
III. Sarduri	III.  Siddur, III.  Sardur	II. Rusa oğlu	M.Ö.﹖639 —  M.Ö.﹖625	Urartu gerileme dönemi hükümdârı olup, Asur kraliyet yıllıklarına bahsedilen son Urartu Kralıdır. III. Sarduri devrinde Kimmerler ve Medler yaptıkları akınlar ile Urartuları zayıflattılar, ve neticede Urartular Asurlular'a bağımlı bir devlet haline geldi.
					Aššur-Etel-İlani (Tanrıların Gazisi, 627 — 623)
IV. Sarduri	IV.  Siddur, IV.  Sardur	III. Sarduri oğlu	M.Ö.﹖625 —  M.Ö.﹖620	Lutipri tarafından kurulan Urartu İktidar Hanedanı'nın son temsilcisidir. Erimene tarafından iktidardan devrilmiş olma olasılığı yüksektir. Böylece Erimen tarafından yeni bir hanedan başlatılmıştır.
					Sin-Şumu-Lişir (Mübarek Müreffeh Kral, M.Ö. 627 —  M.Ö. Kasım 626)
					Sin-Şar-İşkun (Korkunç Kral, M.Ö. 623 —  M.Ö. 612)
Erimena	Erimen, Ermina		M.Ö.﹖620 —  M.Ö.﹖605	Yeni bir Urartu hanedanının kurucusu olmuştur.
					II. Aššur-Uballit (Aššur-Etel-Şam-irsiti-Ubbalit-su (Göklerin ve Yerin Kahramanı), M.Ö. 612 —  M.Ö. 609)
					Asur Devleti ortadan kalktı.
III. Rusa		Erimena oğlu	M.Ö.﹖605 —  M.Ö.﹖595
IV. Rusa		III. Rusa oğlu	M.Ö.﹖595 —  M.Ö.﹖585	Bilinen son Urartu kralıdır. İktidarı döneminde yönetim merkezi Teişebaini'ye taşındı, merkezi otorite devlet sathında güç kaybetti ve Teişebaini'ye doğru büyük göçler yaşandı.

Tercüme: Menua oğlu Argişti konuşuyor. Heybetli bir kale inşa ettim ve ona kendimden bir isim verdim: Argiştihinili. Arazi el değmemiş, bakımsız ve çoraktı. Üzerinde hiçbir şey inşa edilmemişti. Üstünde akan ırmaklardan tam dört tane kanal inşa ettim. Daha sonra üzerinde üzüm bağları ile meyve bahçeleri birbirlerinden ayrıldılar. Orada pek çok cesaretli girişimlerde bulundum ve büyük başarılar elde ettim...Menua oğlu Argişti, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi

Tercüme: İlâh Ḫaldi'nin azamet ve ululuğu sayesinde, Menua oğlu Argişti bu su kanalını inşa etti. Arazi tamamen ıssız ve tenha idi, üzerinde yaşayan hiçbir kimse yoktu. Argişti bu sulama kanalını yüce Ḫaldi'nin lütufları ve yardımları sayesinde yaptı. Menua oğlu Argişti, güçlü kral, yüce kral, Biainili kralı, Tuşpa'nın hâkimi

Wikipedia

Anadolou Medeniyetleri