Ostrakismos - Çanak Çömlek Mahkemesi

Yunan kent devletlerinde, başta Atina olmak üzere demokrasinin gelişimi hızlı ve ani bir kararla olmamıştı. Demokrasinin gelişi kanunların oluşturulmasıyla beraber ihtiyaca dayalı olarak zamanla güncellenmiş, idari olarak işlevselliğini yitiren uygulamaların yerine ise yeni akılcı ve ihtiyaçlara yanıt verecek biçimde yeni uygulamalar hayata geçirilmiştir. Atina aristokratik yönetim biçimi, Solon ile birlikte yerini kanun devleti çabaları ve sonrasında tiranların mücadeleleriyle birlikte gerçek manada enerjisini kaybeden bir Yunan politiği bulunuyordu.

Atina'nın güçlü aileleri (Alkmaionid, Boutad vs.) ve bu güçlü aileler arasında sürekli el değiştiren tiranlık ve de bu mücadelelerin yoğunluğu Atina ve yurttaşlarını fazlasıyla yoruyordu. Popülizm adına o günü kurtaran eylemler her ne kadar olumlu karşılansa da orta ve uzun vadede yurttaşlar bu durumdan negatif etkileniyordu. Yurttaşlar ise arasında kamplaşmalar ve düşmanlıklar meydana getiriyordu. Kent devletleri ise istenen kurumsallaşmayı bir türlü gerçekleştiremiyordu. İdareyi ele geçiren tiranların bir kısmı her ne kadar faydalı işler başarmış olsa da bu durum o idarecinin şahsı ile sınırlı kalıyordu veya kalabiliyordu.

Örneğin, Peisistratos iyi ve güçlü bir tiran olsa da onun tiranlık mücadelesi Atina sosyal yaşamını uzun vadede olumsuz etkilemişti.

Her ne kadar detayları tam olarak bilinmese de Kleisthenes bir tiran olsa da gerek devletleşme bakımından gerekse de demokrasi bakımından büyük işler başarmıştır. Demokrasi tarihine altın harflerle yazılmış olan Kleisthenes yetkisel bakımdan çok güçlü olsa da bu gücü demokrasi adına kullanmış. Devleti idaresini yurttaşlar eliyle otokontrol mekanizması kazandırmıştır. Devletin kurumlarını güçlendirmiş yurttaşlar ve devlet arasında bir dengeleme sistemi oluşturmuştur. Demokrasiye bir çok idareci veya yurttaşlar katkı sunmuş olsa da Kleisthenes'in rolü bambaşkadır.

Demokrasi veya demokratik yönetimin ne olduğunu öğrenmeye çalışmak isteyen bir araştırmacının Kleisthenes'i tanımaması ciddi bir hata olur.

Ostrakismos yani çanak-çömlek mahkemesi olarak ta adlandırılan uygulama veya bir nevi mahkeme (kimilerine göre hoyratça bir Seçim) işlevi gören bu sistem devlet erkinin başında yer alan kimsenin kişisel gücünü arttırıp tiranlığa terfi edip hoyrat ve devletin sürekliliğini sağlayan kurumsallığı yok etmemesi için oluşturulan emniyet mekanizmasıdır.

Bu mekanizmanın işleyişi başlangıç olarak Atinalılar, kanunların öngördüğü biçimden daha fazla güçlenen devlet idarecilerinin devlet gücünü olası bir şekilde ele geçirme isteklerini sezdikleri andan itibaren o siyasetçiyi sürgüne yollama işlemidir. Bu mahkeme kurulduğunda Atina vatandaşları bir çeşit oylama işlemi gerçekleştirir, sürgüne gidecek kişinin ismini bir pusula görevi görecek biçimde herhangi bir çanak çömleğin üzerine yazıp oylama kutusuna atıyordu. Bu mekanizmaya çanak-çömlek mahkemesi ismi buradan gelmektedir.

Oylamada bir ismin o dönemin tüm yurttaşların takriben beşte birine denk gelen 6000 bin oyunu alması demek o kişinin sürgüne gitmesi anlamına geliyordu. Atina'yı terk eden kişinin sürgünü tam olarak 10 yıl sürüyordu. Bu 10 yıl zarfında sürgün edilen kişinin mülkleri-malları muhafaza altına alınıyordu. Bu şekilde sürgün edilen kişi 10 yılın sonunda ismi varsa şöhreti herhangi bir lekelenmeye uğramayacak şekilde temize çıkıyordu. Mukaddes devlet nizamı bu şekilde kendini emniyete almış oluyordu.
Kimon, Alkibiades ve Themistokles ostrakismos mahkemesi vasıtasıyla sürgüne gönderilen ünlü isimlerdendir.

Kleisthenes tarafından bizzat oluşturulan bu sistem Mö. 507'de yasalaştı ancak Mö 487'ye kadar uygulanmadı. Daha sonra yaklaşık olarak 80 yıl kadar aktif olarak uygulanmıştır. Burada önemli ve esas olan şey sistemin kendine koruyucu bir kalkan veya bariyer oluşturmasıdır. 2500 yıl öncesi için muazzam bir zeka ürünüdür. Bu tip politik icatların Roma imparatorluğu döneminde artacağına şahit olacağız.

M.Yıldız

Kaynakça:

Aristotales, Politica
Thukydides, Historiae
Uygun, O, Demokrasinin Tarihsel, Felsefi ve Ahlaki Boyutları, Ortaçağlar, İstanbul
Finley, M.I, Antik ve Modern Demokrasi
Tunçay, M, Batıda Siyasal Düşünceler Tarihi: Eski ve Orta Çağlar, İstanbul
Wood, E.M, Yurttaşlardan Lordlara: Eski Çağlardan Orta Çağlara Batı Siyasi Düşüncesinin Toplumsal Tarihi, İstanbul